virusi (lat. virus: otrov), uzročnici zaraznih bolesti u ljudi, životinja i biljaka (→ bolest; virusne bolesti); nalaze se i u svim ostalim tipovima organizama (virusi koji napadaju bakterije nazivaju se → bakteriofagi). Veličina im je između 20 i 300 nm, pa se ne vide svjetlosnim mikroskopom, nego isključivo elektronskim mikroskopom. Za razliku od organizama (uključujući mikroorganizme), nemaju staničnu građu, nego su njihove čestice kompleksi makromolekula. Uz nukleinsku kiselinu (DNA ili RNA), koja čini njihov genetski materijal, redovito sadrže i proteinski omotač ili kapsidu; kapsida i nukleinska kiselina tvore nukleokapsidu. Neki virusi imaju i vanj. ovojnicu, koja potječe od membrane stanice u kojoj je virus nastao, a s njezine površine strše glikoproteinski izdanci. Virusi se jako razlikuju veličinom, oblikom i građom svojih čestica. Razvrstani su u porodice, rodove i vrste (tipove), a njihova se suvremena klasifikacija ponajprije temelji na filogenetskoj srodnosti određenoj metodama molekularne biologije. Virusi su stanični paraziti, pa se mogu umnožavati samo unutar žive stanice (ne i na umjetnoj hranjivoj podlozi, kao npr. većina bakterija); laboratorijski se uzgajaju u pokusnim životinjama, u oplođenim kokošjim jajima ili u staničnoj kulturi ljudskog ili životinjskoga podrijetla. Genetski program zapisan u virusnom genomu koristi materijalne i energetske resurse stanice, u kojoj nastaje veći ili manji broj novih virusnih čestica; one nakon oslobađanja iz stanice mogu započeti adsorpciju na nove stanice domaćina. Umnožavanje virusa u stanici odvija se u nekoliko faza. U prvoj fazi (adsorpcija) virusi se s pomoću antireceptorâ na svojoj površini vezuju za receptore na površini stanice. Potom u citoplazmu stanice ulazi cijela virusna čestica ili nukleokapsida (ponekad i sama nukleinska kiselina). Virusna nukleinska kiselina, oslobođena djelovanjem proteolitičkih enzima stanice domaćina, počinje upravljati sintezom enzima potrebnoga za njezino umnožavanje, kao i sintezom virusnih strukturnih bjelančevina (→ replikacija; transkripcija; translacija). Od sintetiziranih sastavnih molekula sklapaju se nove virusne čestice, koje se oslobađaju raspadanjem zaražene stanice ili izlaze »pupanjem« kroz membranu žive stanice. DNA nekih virusa (u retrovirusa to je DNA koja nastaje obrnutom ili reverznom transkripcijom njihova RNA-genoma) može se ugraditi u genom domaćinske stanice i odatle upravljati sintezom novih virusnih čestica ili dulje vrijeme opstajati u stanici bez proizvodnje novih virusnih čestica. U zaraženoj stanici mogu nastati geometrijski pravilne inkluzije (uklopine) sastavljene od virusnih čestica (koje se u radiogramu prikazuju kao kristali), ili pak nepravilne inkluzije heterogenoga sastava, koje uključuju virusne čestice i ponekad stanične organele promijenjene virusnom infekcijom. Za razliku od virusnih čestica, takve se uklopine mogu vidjeti svjetlosnim mikroskopom. Svaki virus ima više antigena (virusne bjelančevine i glikoproteini) koji u ljudskom i životinjskom organizmu potiču nastajanje specifičnih protutijela, pa se nakon preboljenja nekih virusnih bolesti može steći trajan imunitet. Umjetna imunizacija provodi se cjepivima koja sadrže umrtvljene viruse (Salkovo cjepivo protiv poliomijelitisa), oslabljene žive viruse (Sabinovo cjepivo protiv poliomijelitisa) ili virusne podjedinice. Rekombinantna cjepiva (npr. cjepivo protiv hepatitisa B) proizvode se tako da se određeni virusni gen ugradi u genom nekoga mikroorganizma (→ rekombinantna dna). U uzgojenim rekombinantnim mikroorganizmima nastaju virusnim genom kodirane bjelančevine, koje se potom kao virusni antigeni izdvajaju i koriste za cijepljenje. Postupcima → genetičkoga inženjerstva virusima se mogu ukloniti geni odgovorni za umnožavanje te potom zamijeniti nekim stranim genima. Takvi modificirani virusi mogu poslužiti za gensku terapiju, kojom se u ljudski organizam unosi deficitarni ili nefunkcionalni gen ili se ciljano ubijaju tumorske stanice. Biljni virusi mogu prouzročiti propadanje šuma i velike gubitke u poljoprivr. proizvodnji (→ bolest, bolesti biljaka), a virusi koji zaražavaju planktonske organizme imaju velik utjecaj na kruženje tvari u moru. Virusi su iznimno važni modeli u molekularno-biološ. istraživanjima. – Znanost o virusima naziva se virologija.
