konjugacija (lat. coniugatio: vezanje, povezivanje).
1. Sprezanje, tj. povezivanje, udruživanje glagola s licem; sustav obličnih paradigmi jednoga glagola uz pomoć kojih se tomu glagolu pridružuju gramatička značenja, npr. značenja lica, broja, vremena, načina, vida (aspekta). Pojedini konjugacijski oblici u načelu se izvode od istoga korijena, ali od različitih osnova (npr. infinitivne, prezentske, aoristne i sl.) kojima se pridružuju gramatički afiksi (gramatemi). Na taj način u hrvatskome spajanjem osnove i nastavaka nastaju jednostavni glagolski oblici, a složeni (ili perifrastični) oblici nastaju tako da se pojedinomu glagolskom obliku pridodaju oblici drugoga glagola, obično pomoćnoga. U hrvatskome jeziku razlikuju se ovi jednostavni glagolski oblici: prezent (gradim), imperfekt (gradijah), aorist (sagradih), imperativ (gradi), glagolski prilog sadašnji (gradeći), glagolski prilog prošli (sagradivši), glagolski pridjev radni (gradio), glagolski pridjev trpni (građen), glagolska imenica (građenje) i infinitiv (graditi/sagraditi). Složeni su glagolski oblici: perfekt (gradio sam), pluskvamperfekt (bio sam gradio ili bijah gradio), futur prvi (gradit ću), futur drugi (budem gradio), kondicional prvi (gradio bih), kondicional drugi (bio bih gradio). Među složene idu i svi trpni (pasivni) glagolski oblici, koji se tvore od oblika glagola biti ili bivati i glagolskoga pridjeva trpnog (npr. biva građen, bio je građen, bit će građen i sl.). Jedno je od posebno prepoznatljivih svojstava indoeur. jezikâ izrazito razvijen konjugacijski sustav, što je još uvijek vidljivo npr. u starogrčkome, latinskom, ali i u slav. jezicima. Latinski jezik imao je 4 konjugacije i mnogo jednostavnih oblika (u tom su jeziku npr. među jednostavnim oblicima i perfekt i pluskvamperfekt). S druge strane, u nekim suvremenim indoeur. jezicima (posebno u engleskome) konjugacijski je sustav sveden na svega nekoliko jednostavnih oblika, dok se ostali nadomještaju opisno (perifrazno). U semitskim se jezicima glagol spreže prije svega mijenjanjem samoglasnika unutar suglasnika jednoga korijena (→ prijevoj). Sličnih pojava ima i u nekim indoeuropskim jezicima. Tako npr. njemački ima dvije konjugacije, jaku i slabu. U slaboj se načelno zadržava isti korijen, dok je jaka obilježena prijevojem korijena (npr. springen »skočiti«, preterit sprang, particip gesprungen).
2. U botanici, izmjena genskoga materijala između dvaju istovrsnih jednostaničnih organizama, različitih tipova sparivanja. Termin se ponekad upotrebljava i za spajanje gameta, posebno kod izogamije u nekih gljiva i zelenih algâ. Gamete se ne otpuštaju u vanjski okoliš već konjuganti između sebe pomoću staničnih izdanaka stvaraju tzv. konpulacijski kanal kojim se izmjenjuju gamete.
3. U zoologiji, specijalni oblik oplodnje u trepetljikaša (Ciliata): dva jednostanična organizma, tzv. konjuganti (koji se ničim ne razlikuju od vegetativnih individua), združe se neko vrijeme i zamijene mikronukleuse. Prethodno se u svakomu konjugantu mikronukleus podijeli na tzv. stacionarni ili ženski i migracijski ili muški mikronukleus. Stacionarni mikronukleus ostaje u konjugantu u kojem je nastao, a migracijski prijeđe u drugoga konjuganta i ondje se spoji s njegovim stacionarnim mikronukleusom u jednu jezgru. Nakon toga se konjuganti odvoje. Konjugaciju valja razlikovati od kopulacije, kod koje dolazi do stapanja dvaju jednostaničnih individuuma koji su preuzeli funkciju spolnih stanica (gameta).
4. U genetici, sparivanje homolognih kromosoma u mejozi.
5. U kemiji i biokemiji, povezivanje velikih molekula, npr. jednostavnih proteina, s većim ili manjim molekulama drugih spojeva (fosfoproteini, lipoproteini, metaloproteini). Konjugiranom bazom naziva se anion ili molekula koji nastaju kada kiselina ionizacijom izgubi proton, a konjugiranom kiselinom kation ili molekula koji nastaju spajanjem baze i protona. Konjugiranim dvostrukim vezama između ugljikovih atoma u organskim spojevima smatraju se dvostruke veze koje su međusobno odijeljene jednostrukom vezom, npr. u butadienu, H2C=CH–CH=CH2.
