žlijezde (lat. glandulae), pojedinačne stanice ili složeni organi sa sposobnošću stvaranja i izlučivanja sekreta ili izlučina (→ sekrecija).
Žlijezde u životinja i čovjeka
Žlijezde u životinja i čovjeka nastaju preoblikovanjem stanica površinskog epitela te dolaze kao jednostanične ili višestanične žlijezde. Jednostaničnim žlijezdama (tzv. vrčastim stanicama) obiluje tjelesna površina životinja koje žive u vodi. One su također jako raširene u sluznici crijeva i dišnih puteva kod sisavaca, gdje izlučuju sluz. Posebno su se izmijenile u žarnjaka (Cnidaria), u kojih su postale obrambenim stanicama koje pri dodiru ispuštaju otrovnu tekućinu koja izaziva žarenje. Jednostanične su i otrovne žlijezde na dlakama nekih gusjenica. Višestanične žlijezde razvile su se u velike organe određena oblika, a smještene su izvan površinskog epitela. U njih su se jedne stanice specijalizirale za izlučivanje sekreta, a druge su se oblikovale u sekretorne odvodne puteve. Žljezdane stanice imaju tri zasebne funkcije. Prva je uzimanje tvari iz krvi ili iz okoline, od kojih se sintetizira sekret, druga se sastoji u sintezi sekreta i njegovu pohranjivanju, a treća je izlučivanje sekreta. Prema vrsti proizvedenoga sekreta žlijezde se mogu podijeliti na mukozne, koje izlučuju sluz, i serozne, koje izlučuju rijedak sekret bogat bjelančevinama koji sadrži važne enzime. S obzirom na način izlučivanja, žlijezde se dijele na holokrine, u kojima cijela stanica proizvodi sekret, i merokrine, u kojima sekret nastaje samo u jednom dijelu stanice. Prema obliku žlijezde mogu biti alveolarne, tj. poput mjehurića (npr. žlijezde lojnice u koži), ili tubulusne, tj. u obliku cjevčica (npr. žlijezde znojnice). Ako su im krajnji dijelovi cjevčica prošireni i završavaju mjehurasto, žlijezde se nazivaju alveotubulusne. U većini slučajeva po više alveola ili tubulusa formiraju složenu alveolarnu ili tubulusnu žlijezdu.
Osnovna je podjela žlijezda na egzokrine (žlijezde s vanj. izlučivanjem) i endokrine (žlijezde s unutar. izlučivanjem). Egzokrine žlijezde, posredovanjem odvodnoga kanala, izlijevaju sekret na slobodnu površinu organizma (koža ili sluznica), a djelovanje toga sekreta ograničeno je samo na tu površinu. Endokrine žlijezde nemaju odvodnih kanala te sekret izlučuju neposredno u krv ili limfu. Zbog toga su njihove izlučine (hormoni) zapravo inkreti; oni posredovanjem tjelesnih tekućina dospijevaju u sve dijelove tijela i reguliraju funkcije organizma u cjelini. Među žlijezde s vanj. izlučivanjem ubrajaju se: znojnice, lojnice, slinovnice, suzne žlijezde, podjezične žlijezde, endoepitelne vrčaste stanice, endoepitelne žlijezde u sluznici nosne šupljine i u mokraćnim cijevima, zatim jetra, djelomično gušterača, mliječne žliježde i dr. Među žlijezde s unutar. izlučivanjem ubrajaju se: hipofiza, epifiza, štitnjača, paratireoidne žlijezde, djelomično gušterača, nadbubrežne žlijezde, spolne žlijezde i dr. Radom egzokrinih žlijezda upravlja pretežito vegetativni živčani sustav. Funkcija endokrinih žlijezda ovisi o razini njihovih proizvoda (hormona) u krvi, a središta su upravljanja njihovim radom u hipotalamusu.
Žlijezde u biljaka
Ulogu izlučivanja produkata tvarne izmjene prema unutra (u šuplje prostore) ili prema van imaju žljezdane stanice, žljezdana tkiva i žlijezde. Tkiva za izlučivanje pojavljuju se kao pojedinačni umetci u različitim primarnim i sekundarnim tkivima. Produkte izlučivanja u njima stvaraju Golgijeva tjelešca (diktiosomi), endoplazmatski retikulum ili osnovna citoplazma, a oni se skupljaju u mnogobrojnim malim vakuolama koje se zatim stapaju u velike. Žljezdane stanice i tkiva pojavljuju se pojedinačno ili u skupinama u epidermi, parenhimu ili drugim tkivima kao primarni ili sekundarni elementi. Sekrecijski proizvodi njihovih protoplasta aktivno se izlučuju iz organizma kroz stanične stijenke. Žljezdane stanice pojavljuju se i u obliku žljezdastih i ljuskastih dlaka ili staničnih žljezdanih resa. Žljezdane stanice i epiteli graniče s okruglim, nepravilno oblikovanim ili cjevastim, razgranatim ili nerazgranatim međustaničnim prostorima (shizogena sekretna spremišta) nastalima razmicanjem žljezdastih stanica. U njih izlučuju svoje sekrecijske proizvode: ulje (npr. u štitarki), smole (npr. u četinjača), gume i sluzi (npr. u cikasâ). Za izlučivanje vode služe hidatode. Među epidermskim žlijezdama razlikuju se: sluzaste, smolaste, solne, uljne i probavne te nektariji, što izlučuju šećerom bogate tvari za primamljivanje kukaca. Nalaze se u obliku žljezdastih površina ili dlaka u cvjetovima, na lisnim peteljkama, palistićima ili u kutovima između lisnih žila. U nekih biljaka za stvaranje mirisnih tvari služe žlijezde tzv. osmofori. Specifične žlijezde za proizvodnju plinova nalaze se u mjehurima za plivanje u nekih smeđih alga.
