Albanci, narod indoeuropskoga tračko-ilirskoga podrijetla u Albaniji (oko 2,7 milijuna pripadnika, 95% stanovništva 2011) i na Kosovu, gdje s oko 1,6 milijuna čine 92,9% stanovništva (popis 2011., bez sjevernog dijela Kosova). Ima ih i u Makedoniji (oko 516 000, najviše u zapadnom dijelu), Grčkoj (oko 160 000), Italiji (oko 475 000), Crnoj Gori (oko 30 000) i drugdje; u Hrvatskoj živi 13 817 Albanaca (2021). Sami se nazivaju Shqiptar (od toga Šćipetar, Šiptar); Turci ih zovu Arnautima. Prije zabrane svih konfesija (1967–1990), većina su vjernika bili muslimani (oko 65%), pravoslavaca (oko 20%) najviše je na jugu Albanije te u Grčkoj i Italiji, a katolika (oko 13%) u okolici Skadra (danas su, prema procjeni, omjeri izmijenjeni: 75%: 15%: 10%). S obzirom na dijalekt dijele se na Gege sjeverno i na Toske južno od rijeke Shkumbin.
Tradicionalni su oblici društvene zajednice pleme i bratstvo (fis: Malisori ili Malsori, Mirditi, Dukagjini, Mati i dr.) te porodična zadruga. Dugo se održavala krvna osveta i poštivanje zadane riječi (besë, besa: vjera, prisega, zavjet, časna riječ). Institucije narodnog običajnog prava okupljene su u Kanunu Leke Dukagjinija. Epske pučke pjesme, u kojima su motivi zajednički s južnoslavenskom epikom, pjevaju se uz gusle; uz pjesme postoje priče, poslovice, zagonetke. Postoje vjerovanja u demone i vile (zanë, zana, riječ nastala od lat. Diana). Kuće su često usamljene, osobito kamene kule; siromašnije kuće obično su od pletera, s otvorenim ognjištem. Tradicijska nošnja pretežno je od sukna; muškarci nose hlače usko priljubljene uz noge i male polukuglaste kape, a žene široke suknje. Opanci su im slični dinarskim prepletašima. Rašireni su stari obrti (kujundžijski, drvodjelski i dr.).
Povijest
Povijest
→ albanija, povijest
Jezik
Albanski jezik je indoeuropski jezik koji nema utvrđenih bližih srodnika i sam za sebe, poput armenskoga ili grčkoga, tvori posebnu granu unutar indoeuropske porodice. Domaći naziv za jezik (shqip: albanski, gjuha shqipe: albanski jezik) vrlo je vjerojatno u vezi s pridjevom/prilogom shqip: jasan, jasno, i glagolom shqiptoj: govoriti razgovijetno, razumljivo, a ne u vezi s imenicom shqipe, shqiponjë: orao (što je po svoj prilici pučka etimologija). Iako je očuvao neke arhaične sintetičke elemente (npr. sintetički mediopasivni oblici u konjugaciji, aorist, imperfekt i dr.), u albanskoj su gramatici izrazite analitičke tendencije (razvoj člana, analitička komparacija i dr.). Albanski jezik, a posebice njegovo južno, toskičko narječje, izrazit je pripadnik balkanskoga jezičnog saveza, u kojem su zastupljene tzv. balkanske jezične značajke (postponirani određeni član, stapanje genitiva i dativa, anticipacija ili ponavljanje objekta s pomoću nenaglašene lične zamjenice, gubitak infinitiva (u toskičkom), tvorba futura s pomoću pomoćnoga glagola koji znači »htjeti« u toskičkom itd.). Njime danas govori više od 6 milijuna ljudi, od toga oko 3 milijuna u Republici Albaniji, gdje je govorni i službeni jezik, blizu 2 milijuna na Kosovu (gdje je službeni jezik uz srpski i govorni jezik većine stanovništva), od 380 000 do 450 000 ljudi u Makedoniji (osobito u sjeverozapadnom dijelu), gdje je službeni, uz makedonski. Svemu tomu treba dodati mnogobrojno albansko iseljeništvo, osobito u SAD-u i zemljama EU-a. Oko 100 000 grčkih državljana (koje iskazuju kao Grke) u Epiru, na Peloponezu, u Atici i na nekim egejskim otocima ispred Atike u nekonvencionalnoj komunikaciji upotrebljava albanski. Približno jednak broj građana Italije, raspršenih u 70-ak naselja između Pescare u Abruzzima, osobito preko Kalabrije sve do sjeverozapadne Sicilije, također u privatnim prilikama rabi albanski (najčešće ih iskazuju kao Talijane). Manje skupine govornika albanskoga jezika žive u Bugarskoj, Turskoj, Ukrajini, a u Hrvatskoj osim 12 000 novijih albanskih doseljenika s Kosova, u Zadru (Arbanasi) između 2000 i 3000 ljudi (koji se najčešće izjašnjavaju kao Hrvati) još se služi albanskim govorom što su ga sa sobom donijeli prebjezi u XVIII. st. – Do danas nije razriješeno u kakvim je vezama albanski jezik sa starim jezicima Balkanskoga poluotoka. Većina albanskih lingvista inzistira na tome da je albanski jezik nastavak ilirskoga, ali se o ilirskome toliko malo zna da je to teško dokazati (albanski jezik pripada satemskoj skupini indoeuropskih jezika, a za ilirski se to ne može jasno dokazati). Za druge je albanski jezik nastavak tračko-dačkoga (koji pripada satemskoj skupini), a dokaz tomu bilo bi među ostalim i to što albanski i rumunjski u svojem rječniku imaju nekoliko desetaka zajedničkih starih predromanskih i predslavenskih elemenata. – Najstariji poznati tekst je kratka formula za krštenje koja potječe od dračkoga biskupa iz 1462 (otkrio ju je u Firenci rumunjski povjesničar Nicolae Iorga). Najstariji očuvani tiskani tekst je Misal (Meshari) Gjona Buzukua iz 1555. Do XIX. st. tekstovi su bili pretežito nabožna značaja. Do 1972. postojala su dva albanska književna (standardna) jezika, jedan na toskičkoj (uglavnom u Albaniji) i drugi na gegijskoj osnovici (na Kosovu i u Makedoniji). Dogovorom 1972. prihvaćen je jedinstven standardni jezik na toskičkoj osnovici. Albanski se u prošlosti zapisivao latinicom (kod katolika na sjeveru), grčkim alfabetom (kod pravoslavnih na jugu), prilagođenim arapskim pismom (kod muslimana) i nešto rjeđe ćirilicom, ali je nakon 1909 (nakon kongresa u Ohridu) definitivno prevladala latinica (znakovi c, ç, gj, q, x, xh, sh, dh, th, l, ll, nj, ë, y imaju, istim redoslijedom, glasovnu vrijednost [c, č, ǵ /ili đ/, /ili ć/, ʒ /ili dz/, /ili dž/, š, δ, ϑ, ļ, ł, ń, ə, ü]). – Albanski ima više dijalekata, koji se okupljaju u dvije velike skupine: toskičku ili toskijsku južno od rijeke Shkumbini i gegijsku sjeverno od te rijeke; albanski govori u Grčkoj i u Italiji toskičkoga su tipa, dok su oni u Makedoniji, na Kosovu, u Crnoj Gori i u Hrvatskoj gegijski. Sjever je od XII. st. bio katolički (okrenut crkvenim središtima u Baru i Dubrovniku), a jug je bio okrenut Grcima i pravoslavnim Slavenima; zato su na jugu balkanske značajke u jeziku mnogo izrazitije pa su u toskičkome balkanizmi koncentrirani, a u gegijskome su rjeđi. U toskičkome prevladavaju posuđenice iz grčkoga i mletačkoga, u gegijskome iz slavenskoga i turskoga. Između govora tih dviju skupina postoji niz sustavnih razlika, npr. gegijski ima nazalne vokale (ĩ, ẽ ã, ũ, ỹ), toskički ih nema; gegijski razlikuje duge i kratke vokale, toskički ih ne razlikuje; gegijski čuva intervokalno -n- (vênë: vino), toskički ga mijenja u -r- (rotacizam: verë); gegijskomu početnomu naglašenom vó- u toskičkom odgovara vá- (siromašan: i vorfën / i varfër, ognjište: votër / vatër); gegijskomu diftongu -ue- u toskičkom odgovara -ua- (reci mi!: më thuej mue! / më thuaj mua!); gegijski tvori futur s pomoću pomoćnoga glagola koji znači »imati« i infinitiva (kao zapadni romanski jezici), a toskički s pomoću 3. lica jednine glagola htjeti, veznika të »da, da bi« i ličnih oblika prezenta (ići ću: kam me shkue, doslovno »imam ići« / do të shko(n)j doslovno »će da idem«), gegijski ima infinitiv, dok ga toskički zamjenjuje zavisnom rečenicom s ličnim glagolom itd. Te razlike ipak ne sprječavaju mogućnost uzajamnoga razumijevanja između pripadnika različitih dijalekata.
Književnost
Prvi pisani tekst na albanskom jeziku jest »Obrazac krštenja« (»Formula e pagëzimit«, 1462), na gegijskome narječju prema latinskom obredu, dračkog biskupa Pala Engjëllija, zatim »Rječnik Arnolda von Harffa« (»Fjalori i Arnold fon Harfit«, 1496) od 26 albanskih riječi, koje je pribilježio kölnski hodočasnik, i perikopa (odjeljaka) iz Uskrsnog evanđelja na toskičkom narječju i grčkom pismu.
U XVI. i XVII. st. stvara se religijsko-didaktična književnost. Prvi je tiskani albanski tekst »Obrednik«, a kako ima i misne tekstove poznat je i kao »Misal« (»Meshari«, 1555) katoličkoga prelata Gjona Buzukua na gegijskome narječju; Luca odn. Lekë Matranga (1560–1619), Italoalbanac (Arbreš) sa Sicilije, tiska u Rimu prijevod katekizma »Kršćanski nauk« (»E mbsuame e krështërë«, 1592). Pjetër Budi (1566–1623) tiska Bellarminov katekizam »Kršćanski nauk« (»Pasëqyra e t’rrëfyemit«), gdje u predgovoru kaže da je nekoliko poglavlja »Sudnjega dana« (»Ditësë gjyqit«) preuzeo od fratra Pala Hasija, iz čijeg se prezimena može zaključiti da je bio iz Hasa na Kosovu. Frangu i Bardhë (1606–43), biskup iz Zadrime, tiska svoj »Latinsko-albanski rječnik« (»Dictionarium latino-epiroticum«, 1635) od 5000 riječi i 113 izreka i poslovica. Pjetër Bogdani (1630–89), prvi skadarski biskup, dvojezičnim djelom »Četa proroka« (»Cuneus Prophetarum«, alb. »Çeta e profetëve«, Padova, 1685) pravi je osnivač izvorne proze na albanskome. Posljednji je u nizu katoličkih pisaca Gjon Nikollë Kazazi (1702–52) iz Đakovice na Kosovu, na đakovičkom govoru, objavljuje prijevodno djelce »Kršćanski nauk« (»Doktrina e kërshten«, 1743).
Potkraj XVIII. i početkom XIX. st. u Voskopoji, Elbasanu, Beratu i Janjini (Ioannina) počinje književna djelatnost albanskoga klera grčko-bizantskog obreda. U Voskopoji Theodor Kavalioti sastavio je i u Veneciji 1770. objavio trojezični grčko-arumunjsko-albanski rječnik; Dhaskal Daniel sastavio je 1802. mali grčko-arumunjsko-bugarsko-albanski priručnik u obliku dijaloga; Konstandin Berati, uz fragmente proze i religijske tekstove, sastavlja i dva grčko-albanska rječnika posebnim alfabetom od 37 znakova, a u izvornom alfabetu od 53 znaka objavljuje prijevode Theodor Haxhifilipi; drački episkop Grigor Gjirokastriti 1827. prevodi i objavljuje Novi zavjet toskičkim narječjem.
Pri kolegijima u Palermu i San Benedetto Ulanu u XVIII. st. razvija se poučna vjerska i svjetovna književna djelatnost. Poznatiji su pisci: Nikollë Brankati (1675–1741), Nikollë Fila (1693–1769), Nikollë Keta (1742–1803) te Jul Variboba (1724–78) s djelom »Život Blažene Djevice Marije« (»Gjella e Shën Mërisë Virgjër«, Rim, 1762).
Znatan perzijski pjesnički utjecaj razvio se u islamiziranom dijelu južne Albanije. To je književnost bejtedžija (letërsi e bejtarëve ili letërsi e bejtexhinjëve) pisana arapskim pismom: Nezim Berati-Frakulla (oko 1680–1760), Sulejman Naibi (?–1772) i Hasan Zyko Kamberi (1784–1844) pjevaju o ženskoj ljepoti i ljubavi; Muhamet Kyçyku piše moralizatorsko djelo »Erveheja«; Dalip Frashëri (XIX. st.) autor je prvog albanskog epa »Hadikaja«; njegov brat Shahin Frashëri autor je epa »Myhtarnameja«. Arapskim pismom i albanskim jezikom pisali su i autori s Kosova, iz Makedonije i Crne Gore.
Književnost XIX. stoljeća prožeta je oslobodilačkim duhom u borbi protiv Turaka i pod utjecajem je romantizma u prvome razdoblju, a realizma u drugome. To je književnost Narodnoga preporoda (Rilindja kombëtare), stvarana u Italiji, Turskoj, Egiptu, Siriji, Bugarskoj i Rumunjskoj, a traje sve do uspostave neovisne Albanije 1912. Katolički svećenici sjeverne Albanije u svojim su djelima nastojali sačuvati duh katoličke tradicije i nacionalne svijesti. Značajni su pisci toga razdoblja Pjetër Zarishi (1806–66), Leonardo De Martino (1830–1923), Prenk Doçi (1820–80), Engjëll Radoja (1820–80), Konstandin Kristoforidhi (1830–95), Naum Veqilharxhi (1797–1866), Pashko Vasa (1825–92).
Epika
Lik Gjergja Kastriotija-Skenderbega zauzima središnje mjesto u albanskoj književnosti, počevši od Marina Barletija (1450–1512). U XIX. stoljeću veliku ulogu imaju tri albanska pjesnika, predstavnici triju duhovnih strujanja: grčko-bizantskoga, muslimansko-bektašijskog i katoličkoga, tj. Jeronim De Rada (1814–1903), Naim Frashëri (1846–1900) i franjevac Gjergj Fishta (1871–1940).
Lirika
Tri navedena epska pjesnika dali su osnove i lirskoj albanskoj poeziji, a Gavril Dara ml. (1826–85) autor je epsko-lirske pjesme »Balina posljednja pjesma« (»Kënga e sprasme e Balës«) posvećene dobu Skenderbega, iznimno značajnomu u tradiciji Arbreša u Italiji. U lirske pjesnike romantičarskog duha ubrajaju se Zef Serembe (1843–91) i Augustino Ribeccu (1867–1928), koji se smatraju glavnim pjesnicima Italoalbanaca, odnosno Arbreša. Oni su, stvarajući u razvijenijoj kulturnoj sredini, potaknuli razvitak albanske lirske poezije. Duh modernosti prisutan je u pjesničkom stvaralaštvu Ndrea Mjedje (1866–1937), Andona Zako-Çajupija te Fana S. Nolija (1882–1965), Filipa Shiroke (1859–1935) i Luigja Gurakuqija (1879–1925). Istomu naraštaju pripadaju Asdreni (Aleks Stavri Drenova) (1872–1934), Vinçenc Prenushi, franjevac, vrstan poznavatelj europske poezije (1885–1948), Ali Asllani (1884–1966).
Između dvaju svjetskih ratova, dok se Albanija učvršćuje u državnoj organizaciji, književnost dobiva svestran zamah. Značajniji su pjesnici toga prijelaznoga razdoblja franjevac Bernardin Palaj (1897–1949), koji se bavi motivima iz života malisora (gorštaka), zatim Lazër Shantoju (1892–1945), pjesnik soneta i prozaik, te Ndre Zadeja (1890–1945). Glavni su predstavnici toga razdoblja Lasgush Poradeci (1896–1985), Asdreni, Ernest Koliqi (1903–75) i franjevac Gjergj Fishta, Fan S. Noli, Faik Konica (1875–1941). U svojim pjesničkim i pripovjedačkim djelima Migjeni-Millosh Gjergj Nikolla (1909–38) zahtijeva promjenu društvenih odnosa u zemlji; Mitrush Kuteli (1907–67) i osobito Martin Camaj (1925–92), unatoč sklonosti europskoj misli, formi i stilu, ostaju vjerni izražajnoj tradiciji albanskih gorštaka.
Nakon II. svjetskog rata, s promjenom društveno-političkih odnosa nakon uvođenja komunističkog poretka, albanska književnost razvija se u duhu socijalističkog realizma. Istaknutiji su predstavnici toga smjera u poeziji Llazar Siliqi (1924–2001), Dritëro Agolli (1931–2017), Shefqet Musaraj (1914–86), Sterjo Spasse (1915–89), Dhimitër S. Shuteriqi (1915–2003), Kolë Jakova (1916–2002), Fatmir Gjata (1922–89), Andrea Varfi (1914–92), Nonda Bulka (1908–72), Fatos Arapi (1930–2018), Vedat Kokona (1913–98) i dr.
Iako se tek otvaranjem škola na albanskom jeziku 1941. god. na Kosovu stvaraju uvjeti za nacionalno osvješćivanje i kultiviranje albanskog jezika, početci albanske književnosti sežu dalje u prošlost do Pala Hasija, Pjetëra Bogdanija, Gjona Nikolle Kazazija, Ndue Bytyqija (1847–1917), franjevca Shtjefëna Konstantina Gjeçovija-Kryeziua (1874–1929), Matija Logorecija (1867–1941) i Lazëra Lumezija (1870–1941). Za razliku od književnosti u Albaniji, ova koja se razvijala na tlu bivše Jugoslavije, pod drugačijim društveno-političkim uvjetima, otvorenija prema europskim duhovnim stremljenjima i kontaktima, raznolikija je problematikom i književnim izrazom. Bard je albanske književnosti na Kosovu Esad Mekuli (1916–96), koji je između dvaju svjetskih ratova pisao i objavljivao i na srpskom jeziku, poput Hivzija Sulejmanija (1910–75). Književni časopis »Jeta e Re«, koji je pokrenuo 1949. E. Mekuli, postao je rasadište mladih albanskih književnika u bivšoj Jugoslaviji. Javili su se pisci od kojih treba izdvojiti: Envera Gjerqekua (1928–2008), Eqrema Bashu (r. 1948), Latifa Berishu (r. 1931), Floru Brovinu (r. 1949), Besima Bokshija (1931–2014), Rrahmana Dedaja, Shimu Deshpalia, Adema Gajtanija (1935–82), Mirka Gashija (1939–95), Fahredina Gungu (1936–97), Murata Isakua (1928–2005), Marka Krasniqija (1920–2015), Dina Mehmetija (1930–2010), Ramadana Musliua, Alija Podrimju (1942–2012), Josipa Relu (1895–1966), Azema Shkrelija (1938–97), Qerima Ujkanija (1937–2015), Vehbija Kikaja (1942–82), Muhameda Kerveshija (r. 1935) i dr.
Proza
Za razliku od poezije, proza se razvila prilično kasno. Suočavala se s problemima književnog izraza, zamjene stranih riječi neologizmima. Nadalje, postavljalo se pitanje dijalekata i poddijalekata, kao i potrebe za odabirom sinonima. Poticaj razvitku proze dao je narodni preporod, a otvaranje škola omogućilo je upoznavanje stare književnosti (i to one katoličkog svećenstva iz sjeverne Albanije), zatim objavljivanje gramatika i rječnika, skupljanje narodnog blaga, usmene predaje.
Iako s poprilično manjkavosti u tehnici izražavanja, prvi je albanski romanopisac Mihal Grameno (1872–1931), a zatim dolazi Ndoc Nikaj (1864–1946), u čijim su djelima prikazani život grada, sela i malisora; Foqion Postoli (1889–1927) iz Korçe autor je dvaju romana: »Za obranu domovine« (»Për mbrojtjen e atdheut«) i »Cvijet uspomene« (»Lulja e kujtimit«); Skadranin Zef Maria Harapi (1891–1946) objavio je 1914. prvi povijesni roman s albanskom tematikom »Puška izdajice« (»Pushka e trathtarit«).
Prava književna proza nastaje tek između dvaju svjetskih ratova, a glavni su začetnici te proze Anton Harapi (1888–1946), Ernest Koliqi (1903–75), V. Kokona, Mitrush Kuteli (1907–67), Justin Rrota (1889–1966), Mehdi Frashëri (1873–1965). Nonda Bulka (1906–72), francuski đak, svojim feljtonima, skicama i novelama objavljenima u knjizi »Kad plače i kad se smije slavuj« (»Kur qan e kur qesh bilbili«, 1934), satirički raskrinkava režim kralja Ahmeta Zogua. Prožeta ideologijom marksizma-lenjinizma, umjetnička proza stvarana je u duhu socijalističkog realizma, ali se darovitiji pisci od toga emancipiraju: Dhimitër Shuteriqi, Petro Marko (1913–91), Sterjo Spasse (1914–85), Ismail Kadare (1936–2024), Dritëro Agolli te V. Kokona, Fatmir Gjata, Dhimitër Xhuvani (1924–2009), S. Andoni i dr. U novelističkoj prozi umjetnički je izraz slobodniji, a osobito se ističe pisac Jakov Xoxa (1923–79).
Albanska književnost na tlu bivše Jugoslavije u mnogome se, glede tematike i stila, razlikuje od one u Albaniji. Od mnogobrojnih autora treba navesti ove: Abdyl Bunjaku, Jusuf Buxhovi (r. 1946), Teki Dervishi (r. 1943), Nebil Duraku (1934–89), Sefedin Fetiu, Sabri Hamiti (r. 1950), Tajar Hatipi (1918–77), Ramiz Kelmendi (1930–2017), Mehmed Kraja (r. 1952), Rifat Kukaj (1938–2005), Anton Pashku (1938–95), Rexhep Qosja (r. 1936), Murat Isaku (1928–2005), Zekeria Rexha (1910–72), Nazmi Rrahmani (r. 1941), Hivzi Sulejmani (1910–75), Maksut Shehu (r. 1930), Azem Shkreli (1938–97), Ymer Shkreli (r. 1945), Hajro Ulqinaku.
Drama
Započinje 1846. tragedijom »Numiđani« (»I Numidi«) J. De Rade. Slijede dva dramska pisca: Anton Santori (1819–94) djelom »Emira« i Sami Frashëri (1850–1904) djelom »Zakletva« (»Besa«). Početkom XX. stoljeća Namik Delvina piše dramu »Domoljublje« (»Dashuria e Mëmëdheut«), V. A. Dodani »Pjevač« (»Këngëtari«), Milo Duçi »Begov sin« (»I biri i Begut«), Skadranin Z. M. Harapi autor je mnogobrojnih drama i komedija kao što su »Oso Kuka«, »Mustafa Pasha, skadarski princ« (»Mustafa Pasha, princ i Shkodrës«), Anton Xanoni (1863–1915), pisac drama, pjesama i novela, Shtjefën K. Gjeçovi-Kryeziu, franjevac (1884–1929), Mihal Grameno (1872–1931), Fan S. Noli (1882–1965), Ilo Mitko Qafëzezi (1889–1964) autor drama »Saloma«, »Judita i Holoferno«. Autori komedija i satira su Andon Zako-Çajupi s djelom »Četrnaestogodišnji zet« (»Katërmbëdhjetvjeçar dhëndër«), Gjergj Fishta (1871–1940), Kristo Floqi (1876–1949), don Ndre Zadeja (1890–1945), Haki Stërmilli (1895–1953) iz Debra u Makedoniji i dr.
Većina tih djela nastala je i objavljena izvan domovine pa se u njima odražavaju i utjecaji zemalja u kojima su stvarana, i to: turski u djelima N. Delvine, angloamerički u djelima Fana S. Nolija, romanski u djelima Zoi Xoxe, germanski i hrvatski u djelima katoličkih svećenika, za razliku od djela S. K. Gjeçovija-Kryeziua, Z. M. Harapija, Hakija Stërmillija i dr. koja su nadahnuta albanskim motivima. No u svim djelima navedenih autora, neovisno o tome gdje su nastala, očit je duh domoljublja, ponajviše u onima nastalima u razdoblju nacionalnoga preporoda, u doba kada se nacionalni osjećaj počeo preobražavati u nacionalnu svijest.
Kritika
Iako su se književnom kritikom bavili Jeronim De Rada (1814–1903) i Naim Frashëri (1846–1900), prava književna kritika počinje potkraj 1920-ih i početkom 1930-ih. Kritičari su intelektualci i književnici zapadnoeuropskoga književnog usmjerenja pa književnost razmatraju prema europskim književnim tokovima. Među vodećima su Faik Konica (1875–1942), Luigj Gurakuqi (1879–1925), Ndre Mjedja, Asdreni, Fan S. Noli, Krist Maloku (1900–72), Eqrem Çabej (1908–80), Aleksandër Xhuvani (1880–1961), Kostaq Cipo (1882–1952), Skënder Luarasi (1900–82), Mitrush Kuteli (1907–67), Lasgush Poradeci (1899–1985), Dhimitër S. Shuteriqi (1915–2003), Ernest Koliqi (1903–75). Književna kritika na albanskom govornom području bivše Jugoslavije u općim je tokovima književne kritike bivše Jugoslavije. Vodeći su: Ali Aliu (r. 1934), Sabri Hamiti (r. 1950), Ibrahim Rugova (1945–2006), Ali Jasiqi, R. Qosja, Hasan Mekuli (1929–95), Mensur Raifi (r. 1938), Vehap Shita (1924–2014).
Usmena književnost
Obuhvaća sve znane rodove i vrste: basne, bajke, pripovijetke, epsku i lirsku poeziju, poslovice i dr. Zahvaljujući utjecajima s Istoka i sa Zapada, odnosno utjecajima dviju konfesija (kršćanstvo – katoličanstvo i pravoslavlje, islam – sunitizam i bektašizam), zanimljiva je kako po različitosti motiva tako i po predodžbama. Ona pokazuje herojsko-patrijarhalnu koncepciju albanskoga društva, bez obzira na utjecaje suvremenih tokova europske uljudbe. Poznati skupljači usmene književnosti jesu: Thimi Mitko, »Albanska pčela« (»Bleta Shqiptare«, Aleksandrija, 1878., 2. izd. Beč, 1924); Vinçenc Prenushi, »Narodne gegijske pjesme« (»Kangë popullore gegnishte«, Sarajevo, 1911), »Narodno blago« (»Visaret e Kombit«, I–XIV, Tirana, 1937–44). Nakon II. svjetskoga rata u Albaniji se predano radilo na skupljanju i izdavanju narodne književnosti. Najpoznatiji je Qemal Haxhihasani, koji je objavio »Narodne legendarne pjesme« (»Këngë popullore legjendare«, Tirana, 1955), »Historijske narodne pjesme« (»Këngë popullore historike«, Tirana, 1956) i dr. U bivšoj Jugoslaviji najpoznatiji su skupljači narodnoga blaga Anton Çetta (1920–95), Demush Shala, Gjergj Hasanaj, a u Arbreša, odnosno Italoalbanaca, A. Scura: »Albanci u Italiji i njihove tradicionalne pjesme« (»Gli Albanesi in Italia e i loro canti tradizionali«, New York, 1912); Giuseppe Schirò: »Tradicionalne pjesme i drugi sastavci o albanskim kolonijama na Siciliji« (»Canti tradizionali e altri saggi delle colonie albanesi di Sicilia«, Napulj, 1923).
Kazalište
Osim skromnih tragova religijskoga teatra u srednjem vijeku, najstarije je albansko »folklorno kazalište«, a tvore ga improvizirani skečevi, plesno, pantomimsko i lutkarsko kazalište te kazalište sjena. Tek se u XIX. st. rađa »učeno« kazalište. Prva kazališna predstava »Sin Hebreja« (»I biri i Hebreut«) odigrana je u dvorani Isusovačkoga kolegija u Skadru 1879., a 1880. franjevci su u sjemeništu u Skadru prikazali pastoralnu dramu »Badnja večer« (»Natë Këshnellash«) Leonarda De Martina. Laički su komadi u službi potvrde nacionalnog identiteta. Komade pišu Andon Zako-Çajupi, Mihal Grameno i Fan S. Noli. Nakon 1912. stvara se niz politiziranih artističkih skupina, prevode se strani autori, a izvode i domaći dramatičari, npr. Kristo Floqi i Haki Stërmilli. U doba socrealizma dramatika je pretežito u službi državne ideologije. Danas djeluje Narodno kazalište i deset profesionalnih kazališnih centara te učilište Viši institut za umjetnost. Među suvremenim autorima ističu se Kolë Jakova, Fadil Kraja, Spiro Çomora, Ruzhdi Pulaha, Fatmir Gjata, Xhemal Broja, Ndrekë Luca, Andrea Skanjeti, Besim Lëvonja, Loni Papa, Sulejman Pitarka, redatelji Esat Oktrova, Piro Mani i Serafin Franko te glumci B. Levonja i Marie Logoreci.
Na području bivše Jugoslavije 1946. osnovano je u Prizrenu Oblasno kazalište s albanskom i srpskom dramom, koje je 1949. prešlo u Prištinu kao Pokrajinsko narodno pozorište (Teatri krahinor popullor), a od 1999. djeluje kao Kosovsko narodno kazalište (Teatri kombëtar i Kosovës). Albanska drama zastupana je od 1951. i u Skoplju, pri kazalištu narodnosti. Na tim se scenama postavljaju djela svjetskih i albanskih autora (Muharrem Qena, Josip Relja, Rexhep Qosja, Teki Dërvishi, Xhemil Doda, Shaip Grabovci, Anton Pashku, Ymer Shkreli, Kristë Berisha).
Likovne umjetnosti
Najstariji spomenici potječu iz I. tisućljeća pr. Kr. (staroilirske gradine, brončani predmeti). Iz doba grčke kolonizacije (od VII. st. pr. Kr.) sačuvani su ostatci obrambenoga graditeljstva, javnih i stambenih zgrada, mozaici i keramika (Apollonia, Butrint, Drač), a iz rimskoga doba utvrđeni gradovi (Elbasan). U srednjovjekovnom crkvenom graditeljstvu južnog dijela Albanije prevladavaju bizantski utjecaji (Shasi, Opar, Voskopoja), u sjevernim krajevima crkve romaničkog ili gotičkoga stila (Vau i Dejës, Oboti, Kavajë), dok u srednjem dijelu graditelji sintetiziraju oba utjecaja. Sačuvane su freske iz XII–XIV. st., rađene pod bizantskim utjecajem (crkva sv. Trojice u Oparu) te freske koje se pripisuju majstoru Stanu u špilji Kosharisht kraj Librazhda iz XIV. st. U XVI. st. poznati su slikari monumentalnih fresaka Onufrije iz Neokastra (crkva u Valëshu, 1554) i njegov sin Nikola (crkva u Beratu, 1576). U XVIII. st. slikali su realističke freske David Selenica i Kristo Kostandini (crkva sv. Nikole u Voskopoji). Utjecaj baroka uočljiv je u djelima Kostandina Jeromonakua, Kostandina Shpatarakua i braće Kostandina i Athanasa Zografa. Za vrijeme turske okupacije osnivaju se novi gradovi (Tirana, 1614), a izvan gradskih zidina srednjovjekovnih gradova podižu se saraji, bezistani, džamije i kupališta (graditelji Mehmed-aga, Kasim-aga). Graditeljstvo sakralnih i javnih građevina od XVII. do XIX. st. pod utjecajem je baroka i klasicizma (crkva sv. Nikole u Voskopoji, iz 1721; samostanska crkva u Ardenicama, iz 1731). Intenzivna je izgradnja mostova, akvedukata i utvrda (graditelj Petro Korçari). Potkraj XIX. st., u doba nacionalnog buđenja, kao i početkom XX. st., jača umjetnička aktivnost. Izrađuje se urbanistički plan Tirane (V. Noçka), grade se javne zgrade, često bogato dekoriranih fasada. Na prijelazu stoljeća ističu se domaći slikari S. Xega, Kol Idromeni, Ndoc Martin, Simon Rrota i Vangjush Mio, koji uglavnom obrađuju povijesne teme te rade portrete likova iz albanske povijesti. Tridesetih godina Abdurrahim Buza, Sadik Kaceli i sestre Sofia i Andra Zengo posvećuju se socijalnim temama. Realistička djela kipara Odhise Paskallija, Llazara Nikolle i Janaqa Paçoa odražavaju zanos nacionalnim herojima. Velike promjene u socijalnoj i ekonomskoj strukturi nakon II. svjetskoga rata našle su odjeka i u likovnim umjetnostima. Arhitektonska je djelatnost pod utjecajem države, arhitekti Anton Lufi, Skënder Luarasi, Eqrem Dobi, Besim Daja i dr. postavili su osnovni koncept obnove gradova i nastojali uskladiti jednoliko projektirane stambene čevrti s naslijeđenim urbanim kontekstom, dok se od 1960-ih izdvajaju arhitekti Valentina Pistoli, Sokrat Mosko, Petraq Kolevica i Enver Faja, koji projektiraju velike javne građevine (Palača kulture, 1965; Kongresna palača, 1986; Međunarodni kulturni centar, 1988 – sve u Tirani). Posvećuje se briga zaštiti spomenika; Gjirokastra i stari Drač imaju status grada muzeja. U slikarstvu prevladava socijalistički realizam, a zastupaju ga Abdurrahim Buza, Bukirosh Sejdini i Guri Madhi, dok se monumentalnom realističkom skulpturom predstavljaju kipari Odhise Paskalli, Janaq Paço, Llazar Nikolla. 1960-ih godina monumentalnim zidnim dekoracijama ističu se slikari Sali Shijaku, Myrream Fushekati i Naxhi Bakalli. Kipari nastavljaju s izradbom monumentalnih skulptura, a istih godina Shaban Hadëri, Kristaq Rama, Mundiz Dhrami podižu u gradskim parkovima mnogih gradova monumentalne spomenike i spomeničke skupine revolucionarnog zanosa. Od davnine je vrlo razvijen umjetnički obrt, osobito ćilimarstvo, fina obradba metala (bakreno posuđe, filigran), drvorezbarstvo, bogata narodna nošnja. Prva likovna izložba održana je 1931. u Tirani, a 1948. osnovani su Arheološko-etnografski muzej u Tirani te arheološki muzeji u Draču, Pojanu i Butrintu; 1952. osniva se pinakoteka u Tirani, a 1980. Muzej srednjovjekovne umjetnosti u Korçi.
Glazba
Glazbu Albanaca u cjelini uvjetuju poglavito etničko-geografski i rodni kriterij te specifičnosti seoske i gradske tradicije. Izrazito se razlikuju glazba Gega na sjeveru i Toska na jugu, povrh posebnosti manjih skupina kao što su Labi i Çami. Vokalna glazba Gega u pravilu je jednoglasna, uz pratnju glazbala, dok je za Toske karakteristično višeglasno pjevanje, uglavnom bez instrumentalne pratnje. Žene i muškarci razvili su različite glazbene izraze i repertoare, pa pripadnici dviju rodnih kategorija u pravilu i ne muziciraju zajedno. U gradskim sredinama turski glazbeni utjecaj prisutniji je nego u seoskima.
Junačke pripovjedne pjesme, što ih sjeverno od rijeke Shkumbini izvode muškarci, govore o bitkama Albanaca kroz povijest protiv neprijatelja Slavena i Turaka. Pjevač se prati svirkom na glazbalu tipa lutnje (çifteli), po čijim žicama trza, ili po čijoj žici povlači gudalom (lahutë). Žene ne upotrebljavaju melodijska glazbala, nego pjevanje lirskih pjesama prate udaranjem po opni tamburina (def) ili okretanjem protvana (tepsi) na stoliću sofri. Muškarci i žene, svaki za sebe, njeguju dvoglasno i troglasno pjevanje. Kod Albanaca Laba zabilježeno je i četveroglasje.
Primjerenost glazbala za korištenje u pojedinim prilikama određena je njihovim podrijetlom i zvukovnim značajkama. Tako su uzdužne flaute (fyell i kavall) primjerene za zabavu pastira na pašnjacima, lutnja (çifteli) za praćenje muških pjesama u zatvorenim prostorima, a oboa (curlë) i bubanj (lodrë) za pratnju plesova kod proslava na otvorenom prostoru. U gradskim ansamblima često su zastupljena glazbala kao što su harmonika, violina, klarinet i gitara.
Umjetnička glazba u zapadnom smislu postoji u Albaniji tek od XX. st. Glavno je glazbeno središte Tirana, s opernim kazalištem, simfonijskim orkestrom i drugim ansamblima te glazbenom akademijom. Prvu je albansku simfoniju skladao Ç. Zadeja 1956., a prvu operu »Mrika« P. Jakova 1958. Mlađi skladatelji, kao što su F. Ibrahimi, A. Peçi, T. Simaku i dr., skladaju koncerte, komornu, filmsku i baletnu glazbu. Stilski se izričaj albanskih skladatelja temelji na klasično-romantičkim tehnikama s jakim folklornim elementom, većim dijelom pod utjecajem ruske (sovjetske), ali i francuske i talijanske umjetnosti.
Film
Prvi filmovi nastaju početkom XX. stoljeća. Kinematografija se razvija nakon II. svjetskoga rata, kada se osnivaju državne institucije za proizvodnju i promociju filmova. U duhu komunističke ideologije, tijekom 1950-ih i 1960-ih dominiraju epski i socijalističko-realistički filmovi (Sergej Jutkevič, Kristaq Dhamo, Dhimitër Anagnosti i Gëzim Erebara). Tijekom 1970-ih i 1980-ih, zbog vladajuće politike izolacionizma, proizvodnja filmova dosezala je i do desetak igranih, dokumentarnih i animiranih naslova godišnje, od kojih se uspjelošću ističu komedije i drame (Xhanfize Keko, Piro Milkani, Muharrem Fejzo). Od 1990-ih, nakon promjene režima, filmovi uglavnom tematiziraju iskustvo življenja u totalitarnom društvenome sustavu ili pak socijalno-psihološke probleme izazvane uvođenjem kapitalizma (Gjergj Xhuvani, Fatmir Koçi, Bujar Alimani).
